Çandarlı Halil Paşa

Osmanlı Devleti'nin siyasi bir teşekkül olarak ortaya çıkışı 13'üncü yüzyıl başlarında bir uç beyliği şeklinde olmuştu. Başlangıçta gayet sınırlı bir organizasyona sahip olan bu beylik, bir aşiret gücü olarak gaza ve cihatla meşgul oluyordu. Anadolu Selçuklu Devleti'nin yıkılmasından sonra Anadolu'da kurulan pek çok beylikten biri olan ve emsallerine göre oldukça sınırlı bir alana hükmeden Osmanlıların, kısa süre zarfında aşiretten devlete ve hatta imparatorluğa evrilmesinde Batı aleyhine yaptığı fetihlerin ve sistemli bir idari yapı inşa etmesinin büyük payı vardı. Söz konusu bu idari yapının şekillenmesinde en etkili olan ailelerin başında ise Çandarlılar gelmekteydi. Osmanoğullarından sonra devletin en nüfuzlu ailesi olan Çandarlılar, merkezi otoritenin tesisi ve devletin kurumsallaşmasında önemli roller üstlenmişti. Özellikle Orhan Gazi devrinden itibaren kazaskerlik, veziriazamlık gibi çok önemli devlet görevlerini ifa etmeye başlayan bu aile, Çandarlı Kara Halil Paşa, Çandarlı Ali Paşa, Çandarlı İbrahim Paşa, Çandarlı Halil Paşa gibi önemli pek çok devlet adamını bünyesinden çıkarmıştır.

Yeniçeriliğin temellerini Çandarlı ailesi attı

Çandarlı ailesinin devlet ricalinde yer edinmiş ilk üyesi Kara Halil Paşa olarak da bilinen Halil Hayrettin Paşa'dır. Eskişehir Türkmenlerinden olan Kara Halil Paşa aynı zamanda ahi kökenlidir. Şeyh Edebali'yle hem mürit hem de akrabalık ilişkileri bulunan Halil Paşa, sırasıyla Bilecik, İznik ve Bursa kadılıklarına getirilmiş ve Orhan Bey'in isteği sonucunda şekillenmeye başlayan düzenli ordunun kurulmasında başrolü oynamıştır. Başlangıçta yaya teşkilatı adıyla oluşturulan bu ordu, Kara Halil'in devlet içerisinde daha aktif hale gelmesiyle birlikte meşhur Yeniçeri Ocağı'na dönüştürülmüş. Kara Halil Paşa'nın vefatından sonra ise vezirlik makamına, kazaskerlikten yetişme oğlu Ali Paşa getirilmiş. Çandarlı ailesinin vezirlik makamındaki ikinci üyesi olarak bilinen Ali Paşa, gerek I. Kosova gerekse de Niğbolu gibi önemli savaşlarda babasının teşkilatlanmasını sağladığı düzenli birliklerin başında önemli askeri başarılara imza atmış bir isim olarak biliniyor. I. Mehmet yine aynı aileden olan Çandarlı İbrahim Paşa ile yola devam etmiştir. I. Mehmet'in oğlu II. Murat da atalarının geleneğini devam ettirmiş ve tahta geçince veziriazamlığa meşhur Çandarlı Halil Paşa'yı getirmiştir.

Adını büyük dedesinden alan Halil Paşa da ataları gibi ilmiyeden yetişmiş bir isim. Veziriazamlık görevine geldiği ilk dönemlerde Osmanlı devleti, Fetret Devri'nden kalma sıkıntıları hâlâ yoğun olarak hissediyordu. Yaşanan taht kavgaları, Avrupa devletleriyle yaşanan gerilimler devletin önünde ciddi engeller olarak duruyordu. Bu ve benzeri durumlar devlete nefes aldırmak adına Halil Paşa'yı Avrupa güçleriyle daha fazla diplomatik ilişki kurmaya yönlendirmişti. Bu dönemlerde Bizans, Osmanlı'ya karşı kendini güvene almak ve Papa'dan siyasi, askeri destek almak için birtakım faaliyetlerde bulunuyordu. Halil Paşa, bu dönemlerde gündeme gelen doğu ve batı kiliselerinin birleşerek yeni bir Haçlı birliğinin kurulacağı söylentilerini, Osmanlı devleti için en önemli tehdit olarak değerlendiriyordu. Bizans'ı vergiyle Osmanlıya bağımlı bir hale getirmek ve fazla sıkıştırmamak politikasını devletin selameti açısından daha doğru buluyordu. Babası İbrahim Paşa'nın I. Mehmet'in tam güvenini kazanması gibi Halil Paşa da II. Murat'ın itimadını sağlamıştı.

Hiç unutulmayan darbe

II. Murat, İzladi Muharebele-ri'nden sonra Haçlılarla imzaladığı Edirne-Segedin Anlaşması'nın akabinde Şehzade Mehmet'i Manisa'dan başkent Edirne'ye getirtmiş ve tahtı ona bırakmıştı. Genç şehzadenin yanına Çandarlı Halil Paşa'yı bırakarak Manisa'ya gitmiş, burada inzivaya çekilmişti. II. Murat'ın bu kritik kararından kısa bir müddet sonra Avrupalılar, "yaşlı gazi kurt" olarak adlandırdıkları sultanın tahttan feragat etmesini fırsat olarak görmüş ve barışı bozmak için harekete geçmişlerdi. Yaşanan bu gelişmeler üzerine henüz 12 yaşında olan II. Mehmet, Çandarlı Halil Paşa'nın da tavsiyesine uyarak babasını ordu komutanı olması için başkente davet etmişti. Edirne'ye gelen II. Murat, başına geçtiği orduyla 1444 Varna Savaşı'nda Haçlıları feci bir bozguna uğratmayı başardı. II. Mehmet, bu olaydan sonra bir süre daha tahtta kalmaya devam etti. Genç sultanın çevresinde yer alan ve aynı zamanda padişahın lalaları olan Zağanos ve Şehabettin paşalar, Çandarlı'nın tedbirli politikalarının tersi istikamette bir anlayışa sahiplerdi. Genç sultanı Macarlar üzerine sefere ve hatta Konstantinopolis'i fethetmeye teşvik ediyorlardı.

Bütün bunların Osmanlı'nın aleyhine sonuçlanacağını düşünen Çandarlı Halil Paşa, Varna Savaşı sonrası tekrar Manisa'ya dönen II. Murat'ın tahta yeniden oturmasını sağlamaya çalışıyordu. Halil Paşa, genç hükümdarın devlet yönetiminde yetersiz olduğunu ve çevresinin etkisi altında kaldığını belirterek II. Murat'ı ikna etmeyi başarmıştı. Sultan Murat'ın Edirne'ye gelişi Çandarlı ve yandaşları olan İshak Paşa'yla yeniçeri ağası Kurtçu Doğan için bir zafer sayılırken Zağanos ve Şehabettin paşaların ise kızağa çekilmesi anlamına geliyordu. II. Murat'ın tahta yeniden geçmesi sonrasında II. Mehmet, şehzadelik payesiyle Manisa'ya gönderilmişti. Adeta yumuşak bir darbeyle tahttan indirilen genç Mehmet, babasına itaatini bildirmiş fakat Çandarlı'nın bu işteki dahlini hiç unutmamıştı.

Çandarlı'nın idamıyla yeni bir düzen kuruldu

Aradan geçen yılların ardından 1451 senesinde Sultan Murat vefat etmişti. Devrin kudretli sadrazamı Çandarlı Halil Paşa, Manisa'da bulunan Şehzade Mehmet'e babasının ölüm haberini bir ulakla iletmişti. II. Mehmet yeniden tahta geçtiğinde Çandarlı Halil Paşa'yı sadrazamlık görevinde bırakmıştı. Çocukluğundan beri "kızıl elma" olarak belirlediği İstanbul'un fethi için Yeniçeri Ocağı başta olmak üzere devlet kurumlarında büyük nüfuzu olan Halil Paşa'yı da ikna etmesi gerektiğini biliyordu. Genç sultanın Osmanlı topçu sınıfını ve askeri nizamını yeni bir şekle sokan Halil Paşa'yı bu denli dikkate almasının sebebi, sadece sahip olduğu nüfuzdan değil aynı zamanda usta ve bilge bir devlet adamı olmasından da kaynaklanıyordu.

II. Mehmet, İstanbul'u fethetmek için harekete geçtiğinde padişahın bu hamlesini kabul etmiş görünen Halil Paşa, kuşatmanın devam ettiği sürece, şehrin düşmeyeceğini, düşse bile Macarların başını çektiği bir Haçlı ordusunun İstanbul ile beraber Osmanlı'yı da fazlasıyla zarara uğratacak saldırılar yapma ihtimalini belirtmekten hiç çekinmedi.

Bilgeliği ve geçmişi değerlendirmeye dönük haklı tavrı II. Mehmet tarafından hep dikkate alınan Halil Paşa'nın, padişahın gözünde ipini çeken olay ise İstanbul'un fethinden sonra gerçekleşti. Fetihten sonra Bizans Orduları Komutanı Notaras, sultanın huzuruna getirildiğinde şehri teslim etmemelerinin sebebini İstanbul'un kendileri için kutsal olmasından ve kendilerine eninde sonunda kuşatmanın kaldırılacağına dair karşı malumatlar gelmesinden kaynaklandığını bildirdi. Bu iddia, Çandarlı Halil Paşa'ya muhalif olan Şahabettin ve Zağanos paşaların da görmeyi istedikleri tabloyu ortaya koyar türdendi. Çandarlı'nın geleceğini iddia ettiği Macar ordusunun gelmemesi ve fethin çok zor olacağını iddia etmesine rağmen gerçekleşmesi paşaya dair duyulan şüpheleri iyice artırmıştı. Şahabettin ve Zağanos paşaların da aleyhindeki birtakım faaliyetleri sonucunda Halil Paşa, fetihten bir gün sonra tutuklandı ve kısa bir süre sonra da bizzat Fatih Sultan Mehmet tarafından verilen emirle idam ettirildi.

Hakkındaki tartışmaların bugün dahi sürdüğü Çandarlı Halil Paşa, kimine göre bir hain, kimine göre de diplomasiye hâkim olan ve devletin esas bekasının bu sayede devam edeceğine inanan büyük bir devlet adamıydı. Çandarlı'nın Bizans'a karşı uygulanmasında ısrarcı olduğu müspet ve yumuşak tavrın esasında II. Murat'ın politikasının bir devamı niteliğinde olduğunu unutmamakta fayda var. İhtiyatlı ve barışçıl politika yanlısı olan, devletin çetin şartlarını gören Çandarlı'yı tedbirli davranmaya iten pek çok sebep olduğu da aşikâr. Esasında yaşanılan bütün bu olayların temelinde, Halil Paşa etrafında oluşan ve ihtiyatlı politikaları savunan fırkayla, II. Mehmet'in etrafında kümelenen, gaza ve fütuhat taraftarı olan fırkanın karşılıklı mücadelesinin yattığını söyleyebiliriz. Çandarlı'nın idamı sonrasında Osmanlı devlet yönetiminde artık yerli büyük ailelerin değil padişaha sorgusuz bir teslimiyetle bağlı olan devşirme kökenli devlet adamlarının egemen olduğunu ve fetihle birlikte imparatorluğa dönüşen devletin yepyeni bir nizama geçtiğini de görüyoruz.

Osmanlı Devleti’nde önemli görevler alan Çandarlı ailesinin atası konumundaki Çandarlı Kara Halil Paşa’nın hayatını sizler için derledik… 

Osmanlı’da devşirme sistemini kim kurdu? Çandarlı ailesi Osmanlı’da hangi görevlerde bulundu? Çandarlı Kara Halil Paşa kimdir, hangi dönem yaşadı, Osmanlı Devleti’nde hangi görevlerde bulundu?

İşte cevabı:

Asıl adı Halil olup, Kara ve Karaca lakabıyla anıldı. Babasının adı Ali’dir. Vezirliği sırasında Hayreddin unvanı verildi. Osman Gazi'nin son yıllarında, Orhan Bey'in babasına vekalet ettiği tarihlerde, Şeyh Edebali'nin tavsiyesiyle Bilecik kadısı oldu. Kara Halil Efendi'nin bu kadılığı sırasında gerçekleştirdiği en önemli hizmet, muntazam bir askeri ocak olan yaya teşkilatını düzenlemiş olmasıdır.

ŞEYH EDEBALİ’NİN AKRABALARINDAN

Çandarlı ailesinin atası Kara Halil Hayreddin Paşa, Eskişehir’in Sivrihisar ilçesinin Cendere köyündendir. Kara Halil Hayreddin Paşa, ahilerden olup, Şeyh Edebali’nin akrabalarındandı. Bilecik, İznik ve Bursa’da kadılık yaptı. Bursa kadısıyken Birinci Murad Han zamanında 1362’de Osmanlı Devletinin o devirdeki en yüksek ilmiye makamı olan Kazaskerliğe tayin edildi. Sultanla Rumeli’ye geçip Karaferya, Serez ve Selanik fethinde, Arnavutluk’ta da askerî harekâtlarda bulundu.

DEVŞİRME SİSTEMİNİ KURDU

Kara Halil Hayreddin Paşa iyi bir teşkilatçıydı. Beyliğin ilk askerî teşkilatı olan yaya ve müsellem teşkilatını kurarak muntazam askeri birliklerin ilk temelini attı. Ancak fetihlerin ilerlemesi ve elde fazla kuvvet bulundurulması zaruret haline gelince, yine Kara Halil’in tavsiyesiyle muharebede esir düşen genç Hıristiyanların Türk köylüsünün yanına verilmek suretiyle, Türk gelenekleri ve İslam terbiyesi üzere yetiştirilip, Türkçeyi de öğrendikten sonra acemi ocağına verilmesi ve oradan da yeniçeri olmaları usulü kabul edildi. Bu suretle kurulan ocağa yeniçeri ocağı denildi. Böylelikle Osmanlı’da devşirme sistemi başlamış oldu. Kara Halil Paşa, ulemadan Kara Rüstem’le birlikte maliye teşkilatını kurdu. Osmanlılarda vezirlerin idari, mali işlerinden başka, mülkî ve askerî bütün işlerine bakan ilk veziri Kara Halil Hayreddin Paşadır. Kendisi, Balkanlarda fetihler yaparken oğlu Ali Paşa da Sultan Birinci Murad Hanın yanında Anadolu’da seferlere katılıyordu.

OĞLU VEZİRİ AZAMLIĞA GETİRİLDİ

Çandarlı Kara Halil Paşanın Osmanlı’ya hizmetleri devlet içinde bu aileye verilen değeri arttırdı. 1387’de Paşa’nın Serez’de vefatıyla oğlu Ali Paşa vezirliğe getirildi. Ali Paşadan sonra, kardeşi İbrahim Paşa, Fetret devrinden sonra Çelebi Mehmet Han tarafından önce vezirliğe sonra da veziriazamlığa getirildi. Veziriazam İbrahim Paşa, ölüm tarihi olan 1429’a kadar bu görevde kaldı. İbrahim Paşanın iki oğlu vardı. Büyük oğlu Halil Paşa babasından sonra veziriazam olmuştur. Küçük oğlu Mahmut Çelebi de Çelebi Mehmet’in kızı Hafsa Sultanla evlenmiştir.

FATİH SULTAN MEHMET ÇANDARLI’YI AZLETTİ

Sultan İkinci Murad’ın güvenini kazanan veziriazamı Çandarlı Halil Paşanın, 1444’te Osmanlı tahtının yeni sahibi küçük yaştaki İkinci Mehmet Han devrinde de devleti bildiği gibi idare etmesi, genç Sultan’ın dikkatinden kaçmıyordu. Bu arada Macar kralı, Osmanlı tahtında genç birisinin bulunmasından faydalanmak istedi. Fatih Sultan Mehmet’in şahsiyetine bütünüyle vâkıf olmayan veziriazam Çandarlı, Osmanlı menfaati için Segedin Antlaşmasından sonra Manisa’ya çekilmiş olan İkinci Murad’ı tekrar hükümdar ilan ettirmek için çareler aradı ve Osmanlı sarayındaki devşirmeleri harekete geçirip, İkinci Mehmet Han aleyhinde propagandaya sebep oldu. Sonunda İkinci Mehmet Hanı da ikna edip, babası İkinci Murad Hanın tekrar tahta çıkmasını temin etti. Murad Han Osmanlı ordusuna 1448’de Kosova’da büyük bir zafer daha kazandırdı. İkinci Murad Hanın ölümünden sonra yerine ikinci defa tahta geçen İkinci Mehmet Han zamanında da veziriazamlık görevini sürdürdü. İstanbul’un fethi öncesi ve fetih esnasında aleyhinde yapılan propagandaların neticesinde Haziran 1453’te azledilerek çocuklarıyla beraber Yedikule zindanına hapsedilip, mallarına da el konuldu. Bir süre sonra Çandarlı Halil Paşa öldürüldü. Çocukları serbest bırakılıp malları da geri verildi. Halil Paşanın kabri İznik’tedir.

İBRAHİM PAŞA BABASININ YANINA DEFNEDİLDİ

Halil Paşanın iki oğlu vardı. Büyüğü Süleyman Çelebi kazasker, küçüğü İbrahim Çelebi de Bursa kadısı idi. Çandarlı Halil’in oğlu İbrahim Paşa önce kadılıktan azledilip zindana atıldı ise de serbest bırakıldı. Fatih Sultan Mehmet Han, Çandarlı İbrahim Paşayı Amasya kadılığına tayin etti. Şehzâde İkinci Bayezid Han babasının vefatından sonra lalası Çandarlı İbrahim Paşayı İstanbul’a götürüp önce kazasker sonra da veziriazam tayin etmiştir. 1499 İnebahtı Seferi esnasında vefat eden veziriazam Çandarlı İbrahim Paşa, İznik’teki babası Çandarlı Halil Paşanın türbesine nakledilmiştir.

ÇANDARLI AİLESİ’NİN SON GÖREVİ

Çandarlı ailesinden 1499’da vefat eden İbrahim Paşadan sonra veziriazam tayin edilmemiştir. İbrahim Paşanın oğullarından Hüseyin Paşa Diyarbakır, İsa Paşa da Şam Beylerbeyliklerinde vazife yapmışlardır. İsa Paşanın oğlu şair ve edebiyatçı Halil Beyden sonra Çandarlı Sülâlesinden 1791’de vefat eden vezir Ali Paşadan başka kayda değer bir devlet adamı görülmemiştir.
 

Gazeteilksayfa.com

Çandarlı İbrâhim Paşa'nın büyük oğlu olup babası gibi medreseden yetişti. Fakat kimlerden ders gördüğü ve ilk vazifelerini nerelerde yaptığı bilinmemektedir. Sultan I. Murad'ın kızı Üzer Hatun'un torunu Mehmed Bey'in Receb 829 (Mayıs 1426) tarihli vakfiyesine göre bu tarihte kazasker olarak görev yapıyordu. Daha sonra ailenin diğer fertleri gibi ilmiye sınıfından ayrıldı ve babasının ölümünden sonra kazaskerlikten vezîriâzamlığa getirildi. II. Murad'ın saltanatının sonuna kadar padişahın güvenini kazanmış biri olarak tam yetki ile vezîriâzamlık görevini yerine getirdi.

Osmanlı kuvvetlerinin Hermanştad ve Vasag'da Macar orduları kumandanı Jan Hünyad'a yenilmeleri ve ardından 13 Haziran 1444'te Edirne, 12 Temmuz 1444'te Segedin antlaşmalarının imzalanması sonucu II. Murad'ın saltanatı oğlu II. Mehmed'e bırakmasından sonra da görevini sürdürdü. Fakat çocuk denecek yaşta hükümdar olan II. Mehmed'in, devlet işlerinde lalası devşirme Zağanos Mehmed Paşa'nın tesiriyle hareket etmesi onu tedirgin etmeye başladı. Hemen harekete geçerek Bursa'ya çekilmiş bulunan II. Murad'a durumu anlattı. II. Mehmed'i Karamanoğulları'na ve Candaroğulları'na karşı düşmanca muameleye teşvik edenlerin cezalandırılmalarını sağladı.

Halil Paşa, Segedin Antlaşması'na rağmen papanın da gayretiyle Macarlar, Arnavutlar ve daha bazı Avrupa devletleriyle birlikte Eflak Voyvodası Mirčea'nın da Osmanlılar aleyhinde harekete geçmesini fırsat bilerek II. Murad'ı başkumandan sıfatıyla Osmanlı ordusunun başına geçmek üzere davet ettirdi. Bursa'da bulunan II. Murad'ın, papalık ve müttefik donanmasının Çanakkale Boğazı'nı kapatmış olmasından dolayı İstanbul Boğazı'ndaki Anadoluhisarı önünden Rumeli tarafına geçmesini sağladı. Haçlılar'a karşı 11 Kasım 1444'te Varna'da vuku bulan savaş sırasında II. Mehmed ile birlikte Edirne'de kaldı. Varna Zaferi'nden sonra II. Murad'ın Edirne'ye gelmesi üzerine onun tekrar cülûsu için faaliyet gösterdi, hatta bir rivayete göre bunu başardı. Daha kuvvetli bir rivayete göre ise Varna Zaferi'nin ardından bir süre Edirne'de kalan Sultan Murad tekrar Manisa'ya çekildi. Halil Paşa, II. Murad'ı Edirne yangını (Mart 1444) ve bu olayın ardından meydana gelen yeniçeri isyanından sonra (bk. BUÇUKTEPE VAK'ASI) Edirne'ye çağırdı ve tahta geçmesini sağladı. Böylece II. Murad'ın ölümüne kadar (3 Şubat 1451) devleti yine eskisi gibi müdahalesiz bir şekilde idare etti. Mora'nın Türk hâkimiyetine geçmesi bu vezirliği dönemine rastlamakla beraber özellikle II. Kosova Savaşı'nda Eflak prensi olan Drakula'yı müttefiklerinden ayırarak padişahın bu zaferi kazanmasında politik bakımdan önemli rol oynadı.

II. Murad'ın ölümünden sonra Manisa'da bulunan Şehzade Mehmed'e haber gönderip kendisini Edirne'ye davet etti ve yeni padişahın saltanatı teslim almasına kadar arada geçen on altı gün zarfında devlet idaresini büyük bir yetkiyle yürüttü. Şehzade Mehmed'in Edirne'ye gelmesinden sonra ona biat ederek tekrar vezîriâzamlık makamında kalmayı başardı. Bu vezirliği döneminde Karamanoğlu İbrâhim Bey ile vuku bulan savaşlar neticesinde bir anlaşma imzalandı. Yine Macaristan saltanat nâibi Jan Hünyad ile üç yıllık bir barış yapıldı. Sırp elçileriyle dostluk anlaşmaları yenilendi. Bizans sarayında bulunan Şehzade Orhan Çelebi'nin Rumeli tarafında serbest bırakılmaması için Bizans Devleti'ne karşı daha yumuşak bir siyaset takip edildi. Ancak Zağanos Paşa'nın Balıkesir'den Edirne'ye dönmesiyle iki devlet adamı arasındaki çekişme tekrar ortaya çıktı. Yeni padişah II. Mehmed bu arada Filibe'ye bağlı bir köyü mülk* olarak kendisine verip onu taltif etti ve şüphelerini gidermeye çalıştı. Ancak Halil Paşa geçmişi hatırlayarak devamlı bir endişe içinde bulunuyordu. Bununla beraber İstanbul'un fethi için yapılan hazırlıklar sırasında gerek Rumelihisarı'nın inşasında, gerekse top dökümünün sağlanmasında önemli hizmetlerde bulundu. Zağanos Paşa ile aralarında ihtilâf bulunmasına rağmen İstanbul muhasarasında padişahın yanında yer aldı. Fakat II. Murad zamanında Varna Savaşı'ndan önceki günleri ve II. Kosova Savaşı'nın tehlikeli anlarını yakından bildiği için yeni bir Haçlı ittifakına sebep olabilecek İstanbul kuşatmasından endişe duyuyor ve bazı şartlar içinde zaman zaman kuşatmanın kaldırılması teklifinde bulunuyordu. Fakat II. Mehmed, vezîriâzamının düşünceleri hilâfına, Zağanos Paşa'nın tekliflerini destekleyen Molla Gürânî ile Akşemseddin'in tavsiyelerine uyarak İstanbul muhasarasına devam etti. Nihayet 29 Mayıs 1453 tarihinde İstanbul'un fethinden hemen sonra, rüşvet aldığı şeklindeki söylentiler ve hakkında çıkarılan bazı tertipli sözler bahane edilerek, tahttan indirilmesine sebep olduğu için kendisine karşı husumet duyan II. Mehmed tarafından 30 Mayıs 1453'te azledildi ve çocuklarıyla birlikte tevkif olundu. Daha sonra çocukları serbest bırakıldıysa da kendisi kırk gün sonra Edirne veya İstanbul zindanında idam edildi. Devlet tarafından müsadere edilen malları Sultan II. Bayezid devrinde çocuklarına geri verildi.

Çandarlı Halil Paşa'nın Ahmed, Yûsuf, Mehmed, Süleyman, Mustafa ve İbrâhim adında altı oğlu ile iki kızı vardı. Çocuklarının bir kısmı sağlığında öldü. Kabri sonradan oğlu İbrâhim Paşa tarafından İznik'te Yeniçarşı caddesinde bulunan türbesine nakledildi. Türbesinin karşısında bulunan imaretiyle mescidinden bugün hiçbir iz kalmamıştır. Ege'de Çandarlı Körfezi ağzındaki kale de Halil Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. Ayrıca Serez'de ceddi Kara Halil Hayreddin Paşa Camii'ne çeşitli vakıflar tahsis etmiş, Edirne'de Halil Paşa Hanı diye anılan bir de han yaptırmıştır.

Halil Paşa'nın çok zengin, cömert, devlet idaresinde tedbirli, ihtiyatı elden bırakmayan, tecrübeli ve II. Murad'ın her hususta güvenini kazanmış, müstakil hareket etmeye alışmış bir vezir olduğu söylenmektedir. İznikli şair Hümâmî'nin İranlı Hümâmî'den manzum olarak Türkçe'ye çevirdiği Sî-nâme adlı eser, ayrıca Ebülhayr Ahmed Efendi tarafından tercüme edilen tıpla ilgili Saydele-i Ebû Reyhân adındaki eser Halil Paşa'ya ithaf edilmiştir.

Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi