Cinsiyet Ayrımcılığı Ile Ilgili Sözler

“Toplumsal cinsiyet eşitliği” kavramı siyasî iktidarın kâbusu haline geldi uzunca süredir. İstanbul Sözleşmesi’nin şiddetin kaynağını toplumsal cinsiyet eşitsizliğine bağlaması, Sözleşme’ye besledikleri düşmanlığın altında yatan önemli sebeplerden biri. Yakın dönemde, üniversitelerde toplumsal cinsiyet eşitliği derslerinin kaldırılması, toplumsal cinsiyet eşitliği dersi veren hocalara soruşturma açıldığı haberleri, en son çıkan torba yasada (Kitle İmha Silahlarının Yayılmasının Önlenmesine İlişkin Kanun) hoşlarına gitmeyen dernekleri kapatmanın yolunun açan hükümleri kullanarak LGBT+ dernekleri didiklemelerinin altında hep bu eşitlik korkusu var. Fakat ne yaparlarsa yapsınlar, akan suyun önünü kesemeyeceklerini bir türlü sindiremiyorlar. Eşitlik, küresel dünyada akan bir sudur. Eşitliğin önüne geçme çabası, elinizdeki tencere kapağıyla gürül gürül akan bir nehri engelleme çabasına benziyor tam olarak.

Bu ağır şartlarda, bilgiyi her vasıtayla yayabiliriz, yaymalıyız. Birkaç haftadır ara verdiğim yazılarıma ilk olarak kendi hazırladığım basit çaplı bir toplumsal cinsiyet eşitliği sözlüğü ile başlamak istedim. Türkiye’de toplumsal cinsiyet eşitliği kavramı yeni yeni hayatımıza giriyor, hangi ifadeyi niçin kullanmamız veya kullanmamamız gerektiğini bilmiyor olmamız normal. Aşağıdaki pratik tarifi elden ele yayarsak, ufak da olsa bir katkı sunmuş olabiliriz toplumsal cinsiyet eşitliğine:

Cinsiyet (“atanmış cinsiyet” de denir), bireyler doğduğunda sahip oldukları cinsel organa (eril ve dişil) göre belirlenen durumdur. Toplumsal cinsiyet ise toplum içinde atanmış cinsiyete göre bireylere yüklenen rollerdir. Bu roller, ataerkil toplumlarda bireyler arasında ayrımcılığa ve eşitsizliğe yol açar.

Toplumsal cinsiyet eşitliği bakımından ise, kullandığımız dil ve iletişim büyük önem taşır. Ayrımcı dil, cinsiyetçi tutum ve davranışlar toplumsal cinsiyet eşitsizliğini, bu eşitsizlik de ayrımcı dil ve davranışları artırır, böylece birbirlerini üretirler.

Fransız feminist düşünür Hélène Cixous dildeki yapıya dikkat çekerek kadının konumunu analiz eder. Cixous’a göre kültür dediğimiz, dilden başka bir şey değildir. Kültür ise doğar doğmaz içinde bulunduğu dil aracılığıyla kendini (bireye) empoze eder. Bu düşüncede dilin yapısı ikili karşıt terimler üzerine gelişir. Bu karşıtlık bir hiyerarşiyi de beraberinde getirir. Cixous dildeki bu hiyerarşik yapılanmanın tümünün, insan yaşamında gelip kadın/erkek ilişkilerine dayandığını ifade eder. Ona göre güneş erkek, ay kadın, aktif erkek, pasif kadın gibi belli ikileme dayalı, kadın ve erkekle özdeş tutulan kavramlar pozitif olarak kurgulanır. Kadın böylece erkek dünyasında onun terimleriyle bir anlam kazanır; ya görmezlikten gelinir ya da “erkeğin diğeri” olarak kabul edilir. (Çağlar Fatma İrem, 2003, Feminist Perspektiften İnsan Hakları, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arşivi)

İngilizcedeki “Man” (adam) sözcüğü de buna bir örnektir. Latincedeki Homo (insan) sözcüğüyle eş anlamlıyken, zamanla anlam daralmasına uğramış ve sadece “erkek insan” ifadesine dönüşmüştür. “İnsan” zaman içinde sadece “erkek” olarak görülüp, kadın “insan” bile sayılmaz hale gelmiştir. Tüm bu dönüşüm, toplumun kadına ve erkeğe yüklediği rollerle eş zamanlı ve orantılı olarak gerçekleşmiştir. Diğer bir deyişle, dildeki olumsuz dönüşüm, dünyadaki toplumsal cinsiyet eşitsizliğiyle doğrudan ilgilidir.

Türkçede de “adam” sözcüğü, ayrımcı ve cinsiyetçi dilde en görünür olan sözcüklerden biridir. “Adamdan saymak”, “adamsın”, “adam gibi”, “adam olmak” gibi ifadeler, insan olmanın olağan biçiminin erkek olmak anlamına geldiğini düşündürür. Bu ifadelerde “adam” yerine “kadın” konulduğunda, anlam sapar, genel bir ifade özelliğini yitirir.

“Erkek” sözcüğü de aynı şekilde cinsiyetçi bir ifade olarak günlük hayatta sıkça kullanılır ve eşitsizlik farkında olmadan tekrar tekrar üretilir: “Erkek sözü vermek”, “erkekçe konuşmak”, “erkekliğe sığmamak”, “erkekliğine yedirememek”, “erkeklik öldü mü?”, “erkeklik bende kalsın” vb.

Bu sebeplerle, kullandığımız dile dikkat etmek, temel insan haklarının tesisi için bir nevi yurttaşlık ödevimizdir.

NİÇİN 'BAYAN' DEĞİL 'KADIN'?

“Bayan” kelimesi bir hitap kelimesi olup, son yıllarda, siyasal İslam çevrelerince, hitabın ötesinde cinsiyet ifade eden “kadın” kelimesi yerine de kullanılmaya başlanmıştır. Erkek egemen zihniyet “kadın” kelimesini utanılacak bir kelimeymiş gibi lanse etmekte, kaba bir ifade olarak tanımlamaktadır. Ayrıca, “kadın” kelimesini “evli kadın” olarak kullanıp, “Kadın mıdır kız mıdır?” şeklinde adeta hakaretamiz bir anlam yükleyerek de kullanmaktadırlar. Oysa, nasıl ki “erkek” kelimesi kullanılırken utanılmıyorsa, kadın kelimesinin de utanılacak bir yanı yoktur. Kadın demekten çekinen bir toplum yaratılmaya çalışılmakta olup, bu tuzağa düşülmemelidir. Konuşurken, cinsiyetten bahsediyorsak muhakkak “kadın” kelimesini kullanmalı, hitap edeceksek “bayan” yerine mümkünse “hanımefendi” sözcüğünü kullanmaya dikkat etmeliyiz.

ÖZCÜ İFADELERDEN KAÇINMA MANTIĞI

Kimi zaman konuşurken (feminist teoride “özcü” olarak ifade edilen) bazı genellemeler yaparız. Örneğin; “Kadının doğasında barışçıllık vardır” gibi. Bu genellemeler, olumsuz olanı normalleştirip, genelleştirme yaptığımız kimliği bir tanıma hapsedebilir. Vermiş olduğumuz örnekten “erkeklerin savaşçı olduğu barışçıl olmadığı” sonucu çıkarılabilir. Bu da erkeklerin barışı tercih etmemesinin doğal bir durum olduğu yargısını doğurur.

Bu başlık altında kadınlar adına yapılan genellemelerden bir diğeri de, “kadınlar zariftir”, “kadınlar çiçektir”, “kadınlar başımızın tacıdır” gibi, olumlu görünen fakat esasında kadınları bir nevi küçümseyen/pasifize eden ifadelerdir. Bu genellemelerden de kaçınılmalıdır.

MÜLKİYETÇİ VE HİMAYECİ İFADELERDEN KAÇINMA MANTIĞI

Kadınlar, tarih boyunca, erkek egemen toplumlarda, erkeğin bir mülkü olarak görüldüler. Bu durumun uzantısı olarak, kadınların korunmaya muhtaç varlıklar olduğu düşünüldü ve bu yönde tutumlar geliştirildi. Bu düşünce biçimi, dile de yansıdı. Örneğin, olumlu ve sevgi dolu bir ifade olduğu düşüncesiyle günlük hayatta sık sık “kadınlarımız” kelimesi kullanılmaktadır. Oysa, bu ifade mülkiyetçi zihniyetin bir yansımasıdır. Nasıl ki “erkeklerimiz” demiyorsak, kadınlarımız da dememek gerekir.

Son olarak sıkça hatalı kullandığımız ifadelere ve doğrularına bazı örnekler verelim:

Cinsiyet ayırımcılığı, genel anlamda bireylere cinsiyetlerinden dolayı toplumda adaletsiz bir şekilde davranılmasıdır.

Bu anlamda cinsiyet ayırımcılığı bireyin insan haklarından tümüyle yararlanmasını engelleyen sosyal açıdan yapılandırılmış cinsiyet rolleri ve normlarına dayalı olarak herhangi bir ayırıma, dışlanma ya da kısıtlamaya maruz kalmasıdır. Cinsiyet ayırımcılığı, kaynaklara ve fırsatlara ulaşmada eşitsizlik, şiddet, temel hizmetlerden yararlanmada yetersizlik, çalışma yaşamı ve siyasette kadının sınırlı olarak yer alması ve kadınlarla erkekler arasındaki kişisel ilişkilerdeki güç dengesizliği hususlarıyla yakından ilişkilidir.

Dolayısıyla cinsiyet ayırımcılığı; toplumda kadınların temel hizmetlerden yoksun olması, fırsatlara ve kaynaklara sahip olmada erkeklere oranla eşit olmayan koşullar yaşaması, şiddete uğraması, siyasette ve çalışma yaşamında düşük oranlarda temsil edilmesi biçiminde tanımlanmaktadır.

Kadınların günlük yaşam faaliyetlerine tam ve özgür bir şekilde katılma olanağından yoksun olmalarına neden olan cinsiyet ayırımcılığının kapsamına; karar mekanizmalarına katılamama, kamusal olanaklardan yararlanamama, sağlıksız koşullarda yaşama, uygun konut sahibi olamama, çalışma yaşamında engellerle karşılaşma, işyerinde taciz ya da haksızlığa uğrama ile sendikaya üye olamama ve sendikal faaliyetlere katılamama gibi çeşitli konular girmektedir.

Cinsiyet ayırımcılığı, doğrudan ve dolaylı cinsiyet ayırımcılığı olmak üzere iki biçimde ortaya çıkmaktadır.

1.Doğrudan cinsiyet ayırımcılığı, bir bireyin bir kadına cinsiyetini esas alarak bir erkeğe

davrandığı ya da davranacağından daha olumsuz davranması veya daha az olumlu davranmasıdır.

2. Dolaylı cinsiyet ayırımcılığı ise biçimsel olarak eşitlikçi gözüken davranış veya uygulamaların sonradan kadın üzerinde ayırımcı etkiler yaratmasıdır.

Cinsiyet ayrımcılığı aile yaşamından, eğitim hayatına, sosyal yaşamdan iş hayatına kadar birçok yerde ve şekilde ortaya çıkmaktadır.

Eğitim sisteminde cinsiyet ayırımcılığı, bireylerin cinsiyetleri yüzünden eğitim olanaklarından yoksun kalması biçiminde ortaya çıkmaktadır. Geçmişte, geleneksel olarak sosyalleşme sürecinde erkek çocuklarının eğitim alıp, iş sahibi olmaları bir sosyal değer olarak aktarılmışken; kızların evde kalıp ev işleriyle ilgilenmesini teşvik eden eğitim sistemi oluşturulmuştur. Bu doğrultuda, erkekler kızlardan daha iyi ve daha uzun süreli eğitim alabilmişlerdir.

Günümüzde, eğitim sisteminde kız ve erkek öğrenciler arasında doğrudan ayırımcılığın önemli ölçüde giderildiği belirtilmektedir. Kültürel beklentilerin değişmesi ve ayırımcılığa karşı olan yasaların önündeki engellerin aşılmasıyla büyük gelişmeler sağlanmıştır. Bununla birlikte, uygulamada bu ayırımcılık türünün hala devam ettiği söylenebilmektedir. Örneğin, kızlar toplumsal cinsiyet rolleriyle yükseköğrenimdeki seçimlerine yönlendirilmektedir. Bu bağlamda kız öğrencilerin yükseköğrenimdeki tercihlerinde kadın meslekleri olarak nitelendirilen öğretmenlik ve hemşirelik gibi meslekler ön plana çıkmakta, bilgi teknolojisi, elektronik mühendisliği gibi teknik bölümlere ise daha az yönlenmektedir.

Çalışma yaşamı açısından cinsiyet ayırımcılığı, işin yapılmasında etkisi olmamasına rağmen, kadınların cinsiyetlerinden dolayı çalışma yaşamında dışlanması ve bunun sonucunda işyerindeki güç, tatmin düzeyi ve gelirin erkekler arasında paylaşılması anlamındadır. İşyerinde cinsiyet ayırımcılığı; eğitimde, iş bölümünde, ücretlendirmede kadın ve erkeğin yaptıkları işle değil, cinsiyet temeline dayanarak işleme tabi tutulmasıdır. Ayırımcılık, aynı iş için farklı ödeme yapılması biçiminde olabileceği gibi, eşit verimliliğe sahip bireylerin farklı ücret düzeyine karşı gelen farklı işlere sahip olmaları şeklinde de meydana gelebilmektedir.

Pek çok toplumda meslekler yatay olarak katmanlaşarak “kadın işi “ ve “erkek işi” olarak ikiye ayrılırlar.

Genel olarak; “kadın işi” düşük statülü ve düşük ücretli, geçici, güvencesiz olan niteliksiz işlerden, buna karşı “erkek işi” yetki ve sorumluluk gerektiren, yüksek ücretli, sürekli, güvenceli olan nitelikli işlerden oluşmaktadır.

İşten çıkarılmalarda; aile reisinin erkek olarak düşünülmesi ve evi geçindirme rolünün erkeğin görevi olarak görülmesi gibi birçok nedenlerle, ekonomik kriz dönemlerinde öncelikle kadın çalışanlar tercih edilmektedir.

Kadınların birçok alanda ikinci plana atıldığı ve çoğu zaman aile hayatının gerek ve sorumluluklarından dolayı iş hayatındaki engelleri de göz önünde bulundurursak, iş yerinde psikolojik taciz yani mobbinge en çok kadınların maruz bırakıldığını söylememiz de mümkündür.

Mobbing; İşyerlerinde bir veya birden fazla kişi tarafından diğer kişi ya da kişilere yönelik gerçekleştirilen, belirli bir süre sistematik biçimde devam eden, yıldırma, pasifize etme veya işten uzaklaştırmayı amaçlayan; mağdur ya da mağdurların kişilik değerlerine, mesleki durumlarına, sosyal ilişkilerine veya sağlıklarına  zarar veren; kötü niyetli, kasıtlı, olumsuz tutum ve davranışlar bütünüdür.

19 Mart 2011 tarihinde yayınlanan “İşyerlerinde Psikolojik Tacizin  (Mobbing) Önlenmesi” konulu bir Başbakanlık Genelgesi ile bu sorun kamusal politika alanına taşınmıştır.

Bir diğer sorun ise; günümüzde hala başarılı birçok kadının kariyerinde cam tavan denilen engellerle karşılaşabilmesidir. Aynı beşeri sermaye donanımına sahip olan kadın ve erkeğin aynı meslekte farklı iş pozisyonlarında yer alması dikey katmanlaşma olarak tanımlanmaktadır. Bugün kadınların sosyal ve ekonomik yaşamda aldıkları roller artmış olmasına rağmen üst yönetim kademelerine erkekler kadar ulaşamadıkları ve terfi ayrımcılığına maruz kaldıkları görülmektedir. Cinsiyete dayalı mesleki ayrımcılık konusu olan terfi ayrımcılığı cam tavan kavramı ile açıklanmaktadır. Türkiye’de seçilmiş mesleklere göre istihdamın cinsiyet oranının, üst yönetim kademelerinde oldukça düşük olması bir cam tavan probleminin yani öğrenilmiş çaresizlik olduğunu göstermektedir.

Cinsel taciz ise bir kişinin kendi isteği dışında cinsel içerikli tekliflere, şakalara, hakaretlere ve/veya bunları içeren görsel, sözlü ya da fiziksel davranışlara maruz kalmasıdır. Cinsel taciz erkek egemen toplumlarda tüm kadınları etkileyen önemli bir sorundur. Ataerkil kültürlerin yarattığı bir sorun olarak cinsel saldırı ve taciz, yaşamın her alanında, yolda, sokakta, evde ve işyerinde görülebilmektedir.

Çalışma yaşamında kadınların karşılaştıkları en büyük sorunlardan biri olan cinsel saldırı ve taciz;

• Kadınları çalışma yaşamından uzak tutar,

• İş yaşamında tutunmalarını ya da yükselmelerini önler,

• Sadece kadınlara özel görünen iş alanlarına yoğunlaşmalarına neden olur.

Cinsel saldırı ve taciz iki şekilde gelişebilir;

• Ya fiziksel bir temas şeklinde ki buna cinsel saldırı denir.

• Ya da bedensel temas olmadan, söz ve tavır yoluyla ki buna da cinsel taciz denir.

Cinsel saldırı ve taciz öncelikle bir suçtur. Kadının insan haklarının ihlalidir. Hem de ayrımcılık suçudur. Hem de çalışma hakkının ihlalidir. Türk Ceza Kanunu’nda (TCK) cinsel taciz suçunu tanımlayan 105. maddenin gerekçesi cinsel tacizi “kişinin vücut dokunulmazlığının ihlali niteliği taşımayan cinsel davranışlar” olarak tanımlamaktadır.

Kadınlara yönelik ayırımcılık sorunun çözümünde öncelikle sorunun içeriğini anlama düzeyi geliştirilmeli, daha sonra çözüm için neyin yapılması gerektiğine karar verilmelidir. Ancak, bu sonuçlara ulaşmak için birlikte hareket edilmedikçe ve siyasi eyleme girişilmedikçe önemli bir adım atılması olanaksızdır. Bu noktada, sosyolojik analiz ve sosyal eylem önem kazanmaktadır. Nihayet, cinsiyet ayırımcılığının sadece ayrımcılığa uğrayan gruba yönelik olmaktan çok toplumun bütününe yönelik bir sorun olduğu göz önünde bulundurularak mücadele edilmelidir.

Bu nedenlerle TMMOB 1. Kadın Mühendis, Mimar ve Şehir Plancıları Kurultayı’nda alınan karar uyarınca, TMMOB 40. Olağan Genel Kurul Kararı ile cinsiyet ayrımcılığının, taciz ve mobbingin takip edilmesi, hukuksal ve psikolojik destek gerektiği durumlarda kadın örgütleri ve diğer demokratik kitle örgütleriyle işbirliği içerisinde çalışılarak çözümlerin üretilmesi amacıyla; 42. Dönem TMMOB Yönetim Kurulu’nun 15.11.2013 Tarih ve 314 Sayılı kararı ile yürürlüğe giren TMMOB Cinsiyet Ayrımcılığı Takip Sekreteryası Kuruluş ve Çalışma Yönergesi uyarınca TMMOB Cinsiyet Ayrımcılığı Takip Sekretaryası oluşturulmuştur.